حق، تکلیف و آزادی

اندیشمندان بسیاری معتقدند که نوع بشریت در عصر حاضر از جهات مختلفی، پیشرفت غیرقابل مقایسه ای با دوران گذشته داشته است. یکی از وجوه مشخص چنین پیشرفتی، پیشرفت حقوقی است. این واقعیتی غیرقابل چشم پوشی است که انسان عصر جدید، نظام های بسیار جامع حقوقی برای حوزه های مختلف زندگی خود پدید آورده است. انسان امروزین، نظام های حقوقی متعددی را تجربه کرده و پیوسته آن ها را نقد و بازبینی نموده است. او در سیر تکاملی دستیابی به حقوق خودش، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده است. در چنین وضعیتی، می توانیم از نسبت نظام حقوقی دینی خودمان با نظام حقوقی عقلی و تجربی انسان مدرن غربی پرسش کنیم. تمثیل وار پرسش این است که با وجود یک ماشین به ظاهر کارآمدی که انسان عصر جدید با عقل و تجربه خود بدان رسیده است، آیا به ماشین حقوقی دیگری نیاز داریم یا نه؟. به عبارت دیگر، با وجود چنین پیشرفت های در زمینه حقوق انسان و با وجود راهکارهای فراوان برای استیفای حقوق بشر، آیا می توانیم ادعا کنیم که حقوق مردم و اجرای عدالت، نیازمند دستورهای دینی و معیار و میزان های ارائه شده توسط پیامبران الهی است؟ پاسخ، به وضوح آری است. تمدن نوین غربی، تمدنی انسان محور است و سازه های حقوقی گستره و وسیعی در آن پدید آمده است تا حق انسان به صورت کامل و جامع به او داده شود. مشکل این نظام حقوقی هم در سطح شناسایی حقوق انسان ها و هم در زمینه عملیاتی نمودن این حقوق می باشد. زمانی که انسان، تنها به بعد مادی اش خلاصه شود، تنها نیازها و حقوق این حوزه مورد توجه قرار می گیرد. از سوی دیگر، فراموش کردن خدا و بی توجهی به اخلاق و معنویت، سبب می شود تا عملی شدن یک نظام حقوق بشری تحت تأثیر قرار بگیرد. اهمیت نظام حقوقی اسلام در چنین وضعیتی این است که در وهله نخست، تعریف دیگری از حقوق ارائه می دهد. حقوق از منظر دین اسلام، تنها به مجموعه قواعد حاکم بر روابط بین اشخاص اشاره ندارد. حقوق اسلامی دانشی است که از سویی روابط انسان ها با یکدیگر را به بهترین نحو تنظیم می کند و از سوی دیگر روابط انسان ها با خدا را به خوبی تنظیم می کند. اسلام بعنوان مکتبی جامع، جهانی و جاودان، به سازماندهی مطلوب زندگی اجتماعی بشر می اندیشد و حقوق انسان را در همه ابعادش مورد توجه قرار می دهد. یکی از این حوزه های مهم، حقوق انسان ها در ابعاد اجتماعی و سیاسی شان می باشد.

این درس تحت عنوان «حق، تکلیف و آزادی» در 8 جلسه توسط استاد آراسته ارائه شده است. هدف اصلی این درس، ارائه مباحث اصلی متعلق به حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام از جمله مبانی حقوقی اسلام و نظام حقوقی-سیاسی آن می باشد. بدین منظور استاد ابتدا در جلسات نخست این درس به موضوعاتی مقدماتی از قبیل چهار معنای حقوق، حقوق از منظر دین اسلام، گستره حقوق، هدف، مبنا و خاستگاه حقوق پرداخته است. موضوع جلسات میانی این درس مباحثی همچون ویژگی ها و رویکرد نظام حقوقی اسلام، عقلانی، وحیانی، جامع، شامل و منسجم بودن نظام حقوقی اسلام، نگرش نظام حقوقی اسلام به حقوق طبیعی، عدالت و برابری و آزادی و رابطه حق و تکلیف می باشد. استاد در نهایت در جلسات پایانی این درس به موارد و مصادیق اصلی حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام همچون حق حیات و حق امنیت پرداخته است.